Czym jest maszyna w świetle przepisów prawa?
Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie minimalnych wymagań BHP w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy, przez maszynę należy rozumieć każde urządzenie techniczne, narzędzie, instalację użytkowaną w pracy oraz sprzęt do tymczasowej pracy na wysokości – w szczególności drabiny i rusztowania.
Szerzej pojęcie „maszyny” definiuje rozporządzenie dotyczące zasadniczych wymagań dla maszyn. Zgodnie z nim, maszyną może być:
- Zespół sprzężonych części wyposażony (lub możliwy do wyposażenia) w napęd inny niż siła mięśni ludzka/zwierzęca, mający co najmniej jeden ruchomy element, przeznaczony do określonego zastosowania.
- Zespół tego typu bez elementów przyłączeniowych (np. kabli, węży), który zostanie zintegrowany w miejscu pracy.
- Zespół przystosowany do pracy po zamontowaniu na środku transportu, w budynku lub na konstrukcji wsporczej.
- Zestaw maszyn połączonych w celu realizacji wspólnego procesu technologicznego, sterowany jako zintegrowana całość.
- Urządzenie do podnoszenia ładunków z napędem wykorzystującym wyłącznie siłę mięśni człowieka.
Akty prawne regulujące wymagania BHP dla maszyn
Wymagania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu, budowie oraz użytkowaniu maszyn i urządzeń technicznych określają:
- Kodeks pracy – ogólne zasady BHP,
- Rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów BHP – szczegółowe wymagania dotyczące użytkowania maszyn,
- Rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań BHP dla użytkowania maszyn – warunki stosowania maszyn przez pracowników,
- Rozporządzenie o zasadniczych wymaganiach dla maszyn – wymagania dla maszyn wprowadzanych do obrotu,
- Polskie Normy – np. dotyczące odległości bezpieczeństwa, sygnalizacji, oznakowania.
Oświetlenie stanowisk pracy z maszynami
Prawidłowe oświetlenie jest warunkiem bezpiecznej pracy. Należy zadbać o:
- Odpowiednie natężenie światła – im precyzyjniejsza praca (np. szlifowanie, obróbka mechaniczna z tolerancją poniżej 0,1 mm), tym większa wartość luksów (minimum 500 lx).
- Właściwą barwę światła – umożliwiającą rozróżnianie szczegółów.
- Unikanie zjawiska stroboskopowego – złudzenia nieruchomości ruchomych elementów, które może prowadzić do wypadków.
- Minimalizację cieni – dzięki odpowiedniemu rozmieszczeniu źródeł światła.
Obowiązki pracodawcy dotyczące użytkowania maszyn
Zgodnie z art. 215 Kodeksu pracy pracodawca ma obowiązek:
- Zapewnić, że używane maszyny i urządzenia techniczne gwarantują bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
- Zabezpieczyć pracowników przed urazami mechanicznymi, porażeniem prądem, działaniem niebezpiecznych substancji, hałasem, drganiami, wibracjami, promieniowaniem i innymi czynnikami szkodliwymi.
- Umożliwić pracę w warunkach zgodnych z zasadami ergonomii – poprzez dostosowanie maszyn do fizycznych i psychicznych możliwości pracowników.
Jeśli maszyny nie spełniają powyższych warunków, należy:
- Wyposażyć je w odpowiednie środki ochronne i zabezpieczenia (art. 216 KP),
- W razie potrzeby dostosować zabezpieczenia do specyficznych warunków lokalnych.
Wymagania BHP przy obsłudze maszyn i urządzeń technicznych
Zgodnie z § 51–61 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów BHP, obowiązują następujące zasady:
- Maszyny powinny być zainstalowane w sposób zapewniający odpowiednią przestrzeń roboczą i bezpieczny przepływ materiałów.
- Użytkowanie maszyn musi odbywać się zgodnie z dokumentacją techniczno-ruchową i zasadami ergonomii.
- Maszyny wielostanowiskowe muszą posiadać sygnalizację świetlną i/lub dźwiękową informującą o uruchomieniu.
- W przypadku obsługi zespołowej lub zagrożeń dla otoczenia należy zapewnić dodatkową sygnalizację alarmową.
- Maszyny i narzędzia muszą być utrzymywane w stanie technicznym i czystości zapewniających bezpieczeństwo pracy.
- Maszyny powinny być wyposażone w urządzenia ochronne, które:
- Zapewniają bezpieczeństwo operatorowi i osobom w pobliżu,
- Działają niezawodnie i automatycznie,
- Są trwałe i trudne do demontażu bez narzędzi,
- Nie utrudniają procesu technologicznego ani nie zwiększają obciążenia fizycznego lub psychicznego.
Dodatkowo:
- Osłony muszą uniemożliwiać kontakt z niebezpiecznymi elementami.
- Ruchome elementy muszą być osłonięte do wysokości min. 2,5 m od podłogi.
- Elementy napędowe (pasy, łańcuchy, koła zębate) nad stanowiskami pracy powinny być zabezpieczone od dołu.
- O uszkodzeniach maszyn pracownik ma obowiązek niezwłocznie poinformować przełożonego.
- Uszkodzone maszyny należy natychmiast wyłączyć, zabezpieczyć i oznakować.
- Nie wolno:
- Naprawiać maszyn w ruchu,
- Czyścić ani smarować bez unieruchomienia (z wyjątkiem systemów automatycznych),
- Pracować przy maszynach w luźnej odzieży, z rozpuszczonymi włosami lub zawiązanymi krawatami/szalikami,
- Ręcznie zakładać pasów napędowych podczas pracy maszyny – wymagane są specjalne narzędzia.
Nowe maszyny – wymogi formalne
Każda nowa maszyna wprowadzana do użytku na stanowisku pracy musi:
- Posiadać deklarację zgodności CE od producenta lub upoważnionego przedstawiciela,
- Spełniać zasadnicze wymagania bezpieczeństwa (dotyczące konstrukcji i dokumentacji),
- Być oznakowana znakiem CE,
- Mieć instrukcję użytkowania w języku polskim.
Maszyny niespełniające tych wymagań nie mogą być użytkowane.
Wymagania dla maszyn zakupionych przed 1 maja 2004 r.
Maszyny nabyte przed 1 stycznia 2003 r., które nie spełniają wymagań oceny zgodności, muszą zostać dostosowane przez pracodawcę do minimalnych wymagań BHP (zgodnie z rozporządzeniem) – najpóźniej do 1 stycznia 2006 r.
Minimalne wymagania są łagodniejsze niż zasadnicze – jednak nadal obowiązkowe.
Dokumentowanie dostosowania maszyn do wymagań BHP
Przepisy nie określają szczegółowo, jaki dokument poświadcza dostosowanie maszyny do wymagań BHP. Można zastosować:
- Listę kontrolną,
- Plan dostosowawczy z potwierdzeniem wykonania działań,
- Wewnętrzne protokoły potwierdzające zgodność.
Kontrole maszyn w trakcie eksploatacji
W czasie użytkowania maszyny należy przeprowadzać:
- Kontrole wstępne – po instalacji lub przeniesieniu maszyny,
- Kontrole okresowe – szczególnie w trudnych warunkach środowiskowych,
- Kontrole specjalne – po modyfikacjach, długich przestojach, zdarzeniach nadzwyczajnych lub uszkodzeniach.
Kontrole mogą przeprowadzać:
- Pracodawca,
- Osoby przez niego upoważnione,
- Firmy zewnętrzne,
- Inspektorzy UDT – w przypadku maszyn objętych dozorem technicznym.
Wyniki kontroli należy dokumentować i przechowywać przez co najmniej 5 lat. W przypadku użytkowania maszyn poza zakładem – dokumentacja musi być dostępna na miejscu.
Instrukcja obsługi i obowiązek informowania pracowników
Instrukcja BHP do maszyny powinna zawierać:
- Czynności przed rozpoczęciem pracy,
- Zasady bezpiecznego użytkowania (w tym uruchamiania, zatrzymania awaryjnego),
- Czynności po zakończeniu pracy,
- Środki ochrony indywidualnej,
- Procedury postępowania w sytuacjach zagrożenia.
Pracodawca ma obowiązek:
- Informować o zagrożeniach związanych z maszyną i jej otoczeniem,
- Zapewnić szkolenia dla operatorów, serwisantów i konserwatorów maszyn,
- Dbać o aktualność instrukcji i przeszkolenie przy każdej modyfikacji maszyny.
FAQ
1. Czym jest maszyna w rozumieniu przepisów BHP?
Maszyna to zespół części (co najmniej jednej ruchomej), który wykonuje określone zadania techniczne. Może być zasilana napędem innym niż siła mięśni ludzkich i musi spełniać wymagania dotyczące bezpieczeństwa użytkowania. Do maszyn zalicza się także narzędzia, urządzenia oraz sprzęt wykorzystywany podczas pracy, w tym rusztowania i drabiny.
2. Jakie są podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie maszyn i urządzeń technicznych?
Pracodawca musi:
- Zapewnić bezpieczne i ergonomiczne warunki pracy przy obsłudze maszyn,
- Stosować zabezpieczenia chroniące pracowników,
- Regularnie kontrolować stan techniczny maszyn,
- Przeszkolić pracowników w zakresie bezpiecznej obsługi,
- Wyposażyć maszyny w instrukcje w języku polskim.
3. Jakie dokumenty powinny towarzyszyć nowej maszynie?
Każda nowa maszyna musi mieć:
- Deklarację zgodności CE,
- Instrukcję obsługi w języku polskim,
- Oznakowanie CE,
- Dokumentację techniczną potwierdzającą spełnienie zasadniczych wymagań.
4. Co zrobić, jeśli maszyna nie spełnia wymagań BHP?
Należy:
- Oznaczyć jako niesprawną i uniemożliwić jej użycie,
A następnie:
- Przeprowadzić dostosowanie do minimalnych wymagań BHP,
- Wyposażyć ją w odpowiednie zabezpieczenia,
- Udokumentować przeprowadzone działania (np. listą kontrolną, planem działań).
5. Jakie środki ochrony indywidualnej są wymagane przy obsłudze maszyn?
To zależy od rodzaju maszyny i zagrożeń. Mogą to być:
- Rękawice ochronne (przecięciowe, antywibracyjne),
- Ochrona słuchu (nauszniki, zatyczki),
- Ochrona wzroku (okulary, przyłbice),
- Ochrona dróg oddechowych (maski, półmaski),
- Odzież przylegająca do ciała, bez elementów luźnych.
6. Jakie są zasady oznakowania maszyn?
Maszyny muszą być oznakowane:
- Znakami CE (jeśli są nowe),
- Znakami ostrzegawczymi i informacyjnymi zgodnymi z Polskimi Normami,
7. Jakie są wymagania dotyczące oświetlenia przy pracy z maszynami?
Oświetlenie powinno:
- Być dostosowane do rodzaju pracy (np. 500 lx przy precyzyjnej obróbce),
- Mieć właściwą barwę światła,
- Zapobiegać cieniom i zjawisku stroboskopowemu,
- Być rozmieszczone tak, by nie oślepiać pracownika.
8. Jakie kontrole maszyn są wymagane?
Obowiązują trzy rodzaje kontroli:
- Wstępna – przed pierwszym uruchomieniem lub po przemieszczeniu maszyny,
- Okresowa – w zależności od warunków eksploatacji,
- Specjalna – po wypadku, modyfikacji, przestoju, awarii.
9. Kto może przeprowadzać kontrole maszyn?
- Pracodawca lub osoby przez niego wyznaczone z odpowiednimi kwalifikacjami,
- Specjaliści spoza zakładu,
- Firmy zewnętrzne,
- W przypadku maszyn podlegających dozorowi technicznemu – inspektorzy UDT.
10. Czy można czyścić lub smarować maszynę podczas jej pracy?
Nie. Czyszczenie, naprawy, smarowanie i inne prace serwisowe można wykonywać wyłącznie po całkowitym zatrzymaniu maszyny, chyba że dokumentacja dopuszcza systemy smarowania w ruchu (np. automatyczne układy).
11. Co grozi za używanie maszyny niezgodnej z przepisami BHP?
Użycie maszyny niespełniającej wymagań:
- Może skutkować karami ze strony PIP (decyzja o wstrzymaniu eksploatacji),
- Może stanowić zagrożenie życia lub zdrowia pracowników,
- Odpowiedzialność ponosi pracodawca – także na gruncie karnym lub cywilnym w razie wypadku.
źródło zdjęć: pixabay.com